Yazar; Mahmut KESKİN
4857 sayılı İş Kanunu kapsamında yer alan tazminatlar konusu iki bölüm halinde hazırlanmıştır. Birinci bölüm içeriğinde Kıdem, İhbar, Kötü Niyet ve Ayrımcılık tazminatları konularına yer verilmiştir. Yazı kapsamında söz konusu tazminat konuları ile ilgili olarak tanımlamalara, hukuki düzenlemelere ve bilgi edinilmesi amacı ile örnek hesaplamalara yer verilmiştir.
Kıdem Tazminatı
İşçilerin Mülga (Yürürlükten kaldırılan) 1475 sayılı İş Kanunu’nda belirtilen durumlar sebebiyle iş sözleşmelerinin sona ermesi sonucu aynı işveren emrinde çalıştıkları süre ile orantılı olarak hesap edilip kendilerine ödenen bir tazminat türüdür. 4857 sayılı İş Kanunu 120.maddesi ile 1475 sayılı İş Kanununu (14. Maddesi hariç) yürürlükten kaldırmıştır. Söz konusu mülga edilen kanunun yürürlükte olan 14.maddesi ise kıdem tazminatı konusu ile ilgilidir. Mülga 1475 sayılı İş Kanunu’nun yürürlükte olan 14. maddesi; “Bu Kanuna tabi işçilerin hizmet akitlerinin:
- İşveren tarafından bu Kanunun 17 nci maddesinin II numaralı bendinde gösterilen sebepler dışında, (işveren tarafından 4857 sayılı İş Kanunu’nun 25.maddesinin” II-Ahlak ve iyi niyet kurallarına uymayan haller ve benzeri” başlıklı fıkrasında sayılan durumlar dışında)
- İşçi tarafından bu Kanunun 16 ncı maddesi uyarınca, (işçi tarafından 4857 sayılı İş Kanunu’nun 24.maddesinde belirtilen nedenler uyarınca)
- Muvazzaf askerlik hizmeti dolayısıyla,
- Bağlı bulundukları kanunla veya Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle kurulu kurum veya sandıklardan yaşlılık, emeklilik veya malullük aylığı yahut toptan ödeme almak amacıyla,
5.(Ek: 25/8/1999 – 4447/45 md.) 506 Sayılı Kanunun 60 ıncı maddesinin birinci fıkrasının (A) bendinin (a) ve (b) alt bentlerinde öngörülen yaşlar dışında kalan diğer şartları veya aynı Kanunun Geçici 81 inci maddesine göre yaşlılık aylığı bağlanması için öngörülen sigortalılık süresini ve prim ödeme gün sayısını tamamlayarak kendi istekleri ile işten ayrılmaları nedeniyle, feshedilmesi veya kadının evlendiği tarihten itibaren bir yıl içerisinde kendi arzusu ile sona erdirmesi veya işçinin ölümü sebebiyle son bulması hallerinde işçinin işe başladığı tarihten itibaren hizmet aktinin devamı süresince her geçen tam yıl için işverence işçiye 30 günlük ücreti tutarında kıdem tazminatı ödenir. Bir yıldan artan süreler için de aynı oran üzerinden ödeme yapılır.”hükümlerini ihtiva ederek işçilerin kıdem tazminatına hak kazanma koşullarını sıralamak suretiyle saymıştır.
Yukarıda aktarılan kanuni düzenlemenin 1.bendi ile işçinin işveren tarafından işten çıkarılma nedeninin 4857 sayılı İş Kanunu’nun 25.maddesinin” II-Ahlak ve iyi niyet kurallarına uymayan haller ve benzeri” başlıklı fıkrasında sayılan durumlar dışında olması gerekliliği, yine yukarıda aktarılan kanuni düzenlemenin 2.bendi ile işçinin 4857 sayılı İş Kanunu’nun 24.maddesinde belirtilen haklı bir nedene dayanarak sözleşmesini feshetmesi gerekliliği anlatılmaktadır.
Tazminat tutarının hesaplanmasına ilişkin olarak Mülga 1475 sayılı İş Kanunu’nun 14. maddesinde, “…işçinin işe başladığı tarihten itibaren hizmet aktinin devamı süresince her geçen tam yıl için işverence işçiye 30 günlük ücreti tutarında kıdem tazminatı ödenir. Bir yıldan artan süreler için de aynı oran üzerinden ödeme yapılır.İşçilerin kıdemleri, hizmet akdinin devam etmiş veya fasılalarla yeniden akdedilmiş olmasına bakılmaksızın aynı işverenin bir veya değişik işyerlerinde çalıştıkları süreler gözönüne alınarak hesaplanır.” , “Kıdem tazminatının hesaplanması, son ücret üzerinden yapılır. Parça başı, akort, götürü veya yüzde usulü gibi ücretin sabit olmadığı hallerde son bir yıllık süre içinde ödenen ücretin o süre içinde çalışılan günlere bölünmesi suretiyle bulunacak ortalama ücret bu tazminatın hesabına esas tutulur.”, “…kıdem tazminatına esas olacak ücretin hesabında 26 ncı maddenin birinci fıkrasında yazılı ücrete ilaveten işçiye sağlanmış olan para ve para ile ölçülmesi mümkün akdi ve kanundan doğan menfaatler de göz önünde tutulur.”“Bu maddede belirtilen kıdem tazminatı ile ilgili 30 günlük süre hizmet akidleri veya toplu iş sözleşmeleri ile işçi lehine değiştirilebilir.” , “Ancak, toplu sözleşmelerle ve hizmet akitleriyle belirlenen kıdem tazminatlarının yıllık miktarı, Devlet Memurları Kanununa tabi en yüksek Devlet memuruna 5434 sayılı T.C. Emekli Sandığı Kanunu hükümlerine göre bir hizmet yılı için ödenecek azami emeklilik ikramiyesini geçemez.”hükümleri yer almaktadır.Aşağıda yer alan hesaplama tablosunda bilgi edinilmesi amacı ile örnek tazminat hesaplaması gösterilmiştir.
| Örnek hesaplama: | ||||
| Günlük Tutarlar | Veriler | |||
| Brüt Ücret (Fesih tarihindeki) | 100,00 ₺ | *İşçi çalışma süresi= 5 yıl | ||
| Yemek Ücreti(Günlük=240/30) | 8,00 ₺ | *İşçinin her bir yıllık çalışmasına karşılık giydirilmiş 30 günlük brüt ücreti üzerinden hesaplama yapılmıştır. | ||
| Yol Ücreti(Günlük= 150/30 ) | 5,00 ₺ | |||
| İkramiye (Günlük =1.200,00/365) | 3,29 ₺ | |||
| Toplam Günlük Ücret Tutarı | 116,29 ₺ | *İkramiye yılda bir sefer ödenmektedir.Yol ve yemek ücretleri aylık tutarlardır. | ||
| *Kıdem Tazminatı Tutarı: 116,29*30*5= 17.443,50 TL | ||||
| *Kıdem tazminatı olarak ödenmesi gereken tazminat tutarından sadece damga vergisi kesilmesi gerekmektedir.Kıdem tazminatı tavanı her bir yıla karşılık 2019 yılı için 6.017,60 TL’dir. | ||||
İhbar Tazminatı(Bildirim sürelerine uyulmaması sonucu ödenen tazminat)
Genel olarak İş sözleşmesinin bildirim sürelerine uyulmadan feshi durumunda iş ilişkisinin tarafları olan işçi veya işveren tarafından ödenmesi gereken tutar(tazminat) 4857 sayılı İş Kanunu’nun “süreli fesih” başlıklı 17.maddesinde düzenlenmiştir.Söz konusu madde düzenlemesine göre;“Belirsiz süreli iş sözleşmelerinin feshinden önce durumun diğer tarafa bildirilmesi gerekir. İş sözleşmeleri; a) İşi altı aydan az sürmüş olan işçi için, bildirimin diğer tarafa yapılmasından başlayarak iki hafta sonra, b) İşi altı aydan birbuçuk yıla kadar sürmüş olan işçi için, bildirimin diğer tarafa yapılmasından başlayarak dört hafta sonra, c) İşi birbuçuk yıldan üç yıla kadar sürmüş olan işçi için, bildirimin diğer tarafa yapılmasından başlayarak altı hafta sonra, d) İşi üç yıldan fazla sürmüş işçi için, bildirim yapılmasından başlayarak sekiz hafta sonra, feshedilmiş sayılır. Bu süreler asgari olup sözleşmeler ile artırılabilir. Bildirim şartına uymayan taraf, bildirim süresine ilişkin ücret tutarında tazminat ödemek zorundadır.İşveren bildirim süresine ait ücreti peşin vermek suretiyle iş sözleşmesini feshedebilir.”
Tazminat tutarının hesaplanmasına ilişkin olarak 4857 sayılı İş Kanunu’nun 17.maddesinde, “…Bu maddeye göre ödenecek tazminatlar ile bildirim sürelerine ait peşin ödenecek ücretin hesabında 32 nci maddenin birinci fıkrasında yazılan ücrete ek olarak işçiye sağlanmış para veya para ile ölçülmesi mümkün sözleşme ve Kanundan doğan menfaatler de göz önünde tutulur.”hükümleri yer almaktadır.Aşağıda yer alan hesaplama tablosunda bilgi edinilmesi amacı ile örnek tazminat hesaplaması gösterilmiştir.
| Örnek hesaplama: | ||||
| GünlükTutarlar | Veriler | |||
| Brüt Ücret (Fesih tarihindeki) | 100,00 ₺ | *İşçi çalışma süresi= 4 yıl | ||
| Yemek Ücreti(Günlük=240/30) | 8,00 ₺ | *Bildirim süresi=8 hafta(8*7=56 gün) | ||
| Yol Ücreti(Günlük= 150/30 ) | 5,00 ₺ | *İkramiye yılda bir sefer ödenmektedir.Yol ve yemek ücretleri aylık tutarlardır. | ||
| İkramiye (Günlük =1.200,00/365) | 3,29 ₺ | |||
| Toplam Günlük Ücret Tutarı | 116,29 ₺ | |||
| *İhbar Tazminatı Tutarı: 116,29 * 56 = 6.512,24 TL | ||||
| *Bildirim süresine uyulmaması sonucu ödenmesi gereken ihbar tazminatı tutarından gelir vergisi ve damga vergisi kesilmesi gerekmektedir. | ||||
Kötü Niyet Tazminatı
4857 sayılı İş Kanunu’nun “Feshin geçerli sebebe dayandırılması”başlıklı 18.maddesinde düzenlenen işgüvencesi hükümleri dışında kalan işçilerin işveren tarafından kötü niyetle gerçekleştirilen sözleşme feshine karşı korunması maksadıyla 4857 sayılı İş Kanunu’nun 17.maddesinde düzenlenen ve17. madde kapsamında ihbar tazminatından sonra yer bulan bir diğer tazminat türüdür. Söz konusu madde düzenlemesine göre; “…18 inci maddenin birinci fıkrası uyarınca bu Kanunun 18, 19, 20 ve 21 inci maddelerinin uygulanma alanı dışında kalan işçilerin iş sözleşmesinin, fesih hakkının kötüye kullanılarak sona erdirildiği durumlarda işçiye bildirim süresinin üç katı tutarında tazminat ödenir.”
Tazminat tutarının hesaplanmasına ilişkin olarak 4857 sayılı İş Kanunu’nun 17. maddesinde, “…Bu maddeye göre ödenecek tazminatlar ile bildirim sürelerine ait peşin ödenecek ücretin hesabında 32 nci maddenin birinci fıkrasında yazılan ücrete ek olarak işçiye sağlanmış para veya para ile ölçülmesi mümkün sözleşme ve Kanundan doğan menfaatler de göz önünde tutulur.”hükümleri yer almaktadır.Aşağıda yer alan hesaplama tablosunda bilgi edinilmesi amacı ile örnek tazminat hesaplaması gösterilmiştir.
| Örnek hesaplama: | ||||
| GünlükTutarlar | Veriler | |||
| Brüt Ücret (Fesih tarihindeki) | 100,00 ₺ | *İşçi çalışma süresi= 4 yıl | ||
| Yemek Ücreti(Günlük=240/30) | 8,00 ₺ | *Bildirim süresi=8 hafta(8*7=56 gün) | ||
| Yol Ücreti(Günlük= 150/30 ) | 5,00 ₺ | *Bildirim süresi gün sayısının 3(üç) katı= 168 gün (56*3) | ||
| İkramiye (Günlük =1.200,00/365) | 3,29 ₺ | |||
| Toplam Günlük Ücret Tutarı | 116,29 ₺ | *İkramiye yılda bir sefer ödenmektedir.Yol ve yemek ücretleri aylık tutarlardır. | ||
| *Kötü Niyet Tazminatı Tutarı: 116,29 * 168(56*3) = 19.536,72 TL | ||||
| *Kötü Niyetle iş sözleşmesi feshedilen ve iş güvencesi kapsamı dışında kalan işçiye ödenmesi gereken tazminat tutarından gelir vergisi ve damga vergisi kesilmesi gerekmektedir. | ||||
Ayrımcılık Tazminatı(Eşitliğe aykırı davranmaya ilişkin tazminat)
2709 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ve 4857 sayılı İş Kanunu hükümleri arasında yer bulan “eşit davranma borcu” ilkesi, Anayasal düzenleme ile genel olarak tüm hukuk düzeni içinde bireyleri korurken, İş Kanunu hükümleri ile özel olarak işçileri koruma altına almaktadır. Bu kapsamda 4857 sayılı İş Kanunu’nun 5. maddesine göre;“(Ek: 6/2/2014-6518/57 md.) İş ilişkisinde dil, ırk, renk, cinsiyet, engellilik, siyasal düşünce, felsefî inanç, din ve mezhep ve benzeri sebeplere dayalı ayrım yapılamaz. İşveren, esaslı sebepler olmadıkça tam süreli çalışan işçi karşısında kısmî süreli çalışan işçiye, belirsiz süreli çalışan işçi karşısında belirli süreli çalışan işçiye farklı işlem yapamaz. İşveren, biyolojik veya işin niteliğine ilişkin sebepler zorunlu kılmadıkça, bir işçiye, iş sözleşmesinin yapılmasında, şartlarının oluşturulmasında, uygulanmasında ve sona ermesinde, cinsiyet veya gebelik nedeniyle doğrudan veya dolaylı farklı işlem yapamaz. Aynı veya eşit değerde bir iş için cinsiyet nedeniyle daha düşük ücret kararlaştırılamaz. İşçinin cinsiyeti nedeniyle özel koruyucu hükümlerin uygulanması, daha düşük bir ücretin uygulanmasını haklı kılmaz. İş ilişkisinde veya sona ermesinde yukarıdaki fıkra hükümlerine aykırı davranıldığında işçi, dört aya kadar ücreti tutarındaki uygun bir tazminattan başka yoksun bırakıldığı haklarını da talep edebilir.”
Tazminat tutarının hesaplanmasına ilişkin olarak 4857 sayılı İş Kanunu’nun 5 nci maddesi düzenlemesinde, “…İş ilişkisinde veya sona ermesinde yukarıdaki fıkra hükümlerine aykırı davranıldığında işçi, dört aya kadar ücreti tutarındaki uygun bir tazminattan başka yoksun bırakıldığı haklarını da talep edebilir.”hükümleri yer almaktadır.Aşağıda yer alan hesaplama tablosunda bilgi edinilmesi amacı ile örnek tazminat hesaplaması gösterilmiştir.
| Örnek hesaplama: | ||||
| Aylık Tutarlar | Veriler | |||
| Brüt Ücret (Fesih tarihindeki) | 3.000,00 ₺ | *İşçi çalışma süresi= 10 yıl | ||
| *Tazminat hesaplanmasında çıplak brüt ücrete ek olarak yapılan ödemeler(sosyal yardımlar, prim, ikramiyeler vb.) hesaplamaya dahil edilmeyecektir.Ek ödemeler tazminat hesabından ayrıca talep edilecektir. | *İşçiye verilecek tazminat tutarının hakim tarafından ihlalin ağırlığı, işçinin kıdemi göz önünde bulundurularak 4 aylık ücret olarak belirlendiği varsayılmıştır. | |||
| Toplam Aylık Ücret Tutarı | 3.000,00 ₺ | |||
| *Ayrımcılık Tazminatı Tutarı: 3.000,00*4 = 12.000,00 TL | ||||
| *Eşit davranma borcuna aykırı davranılması sonucu işçiye ödenmesi gereken ayrımcılık tazminatı tutarından gelir vergisi ve damga vergisi kesilmesi gerekmektedir. | ||||
Kaynakça:
-2709 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasası
-(Mülga)1475 sayılı İş Kanunu 14.madde
-4857 sayılı İş Kanunu
-4857 sayılı İş Kanunu Madde Gerekçesi
-193 sayılı Gelir Vergisi Kanunu
-488 sayılı Damga Vergisi Kanunu
-5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu
