Makine Koruyucuları ve Koruyucu Seçimi

Makine Koruyucuları

Yazar;Halil Kale, halil_kale@hotmail.com

Dünyada yaşanan iş kazalarının büyük bir bölümü çalışanların makinelere veya hareketli ekipmanlara vücudunun bir bölümünü sıkıştırmaları sonucu oluşmaktadır bu tip kazalar uzuv kaybından ölüme kadar istenmeyen sonuçlar doğurmaktadır. Bu tip kazaların önlenmesinde en büyük etken çalışanı hareketli parçaya temasından korumak veya temastan önce hareketli parçayı durdurmaktır. Makine Koruyucularından Beklenen Genel Özellikler Şunlardır;

• Koruyucu tehlike oluşturmamalıdır ve mümkün olduğunca makineye bağlanmalıdır.
• Makineye bağlanamıyorsa başka yere bağlanmalıdır.[1]

Söz konusu tehlike ve tehlikenin yok edilmesi metodu ile ilgili mevzuatımızda 2 adet önemli yönetmelik bulunmaktadır bunlar;

• İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği
• Makine Emniyeti Yönetmeliği

Koruyucu veya Koruma Donanımı Gereken Bölge veya Makinelerin Seçimi

Koruyucu veya koruma donanımı gereken bölge veya makinelerin seçimi hususunda İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği Ek-I 2.7 ve 2.8 maddelerinde; “Çalışanların sağlık ve güvenliği açısından önemli bir tehlike oluşturabilecek, iş ekipmanının parçalarının kırılması, kopması veya dağılması riskine karşı uygun koruma önlemleri alınır. İş ekipmanının hareketli parçalarıyla mekanik temas riskinin kazaya yol açabileceği hallerde; iş ekipmanı, tehlikeli bölgeye ulaşmayı önleyecek veya bu bölgeye ulaşılmadan önce hareketli parçaların durdurulmasını sağlayacak uygun koruyucular veya koruma donanımı ile donatılır.”  denilmiştir aynı yönde Makine Emniyeti Yönetmeliği Ek-I 1.3.7 maddesimde; “Makinaların hareketli parçaları, tehlikeden kaçınmak amacıyla tasarımlanmış, imal edilmiş veya tehlikenin sürekli mevcut olduğu durumlarda, kazaya yol açan bütün temas etme risklerini önleyecek şekilde koruyucular veya koruyucu tertibatlarla donatılmış olmalıdır.” denilmiştir. Her iki yönetmelikte özetle;

• Parça kırılması, kopması, dağılması olabilecek kısımlarda(preslerin düşebilecek kırılabilecek parçaları, torna tezgahı parça sıçramasına karşı, boru, metal çekme parça fırlamasına karşı vb. yerler) koruma
• Makine hareketli kısımları olabilecek kısımlarda(Giyotin makas ve arka kısmı, tel örme makinesi makas ve helezon kısmı, dönen ekipmanlar, presler vs yerler) koruyucu veya koruma donanımı bulundurulmalıdır.

Hareketli Parçalarla İlgili Risklere Karşı Koruyucuların Seçimi

Hareketli Parçalarla İlgili Risklere Karşı Koruyucuların Seçimi hususunda ise İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği ve Makine Emniyeti Yönetmeliği ayrıntılı açıklamalarda bulunmuştur söz konusu yönetmeliklere göre “Hareketli parçalar ile ilgili risklere karşı korunmayı sağlamak amacıyla kullanılan koruyucu veya koruma tertibatları, mutlaka riskin tipini esas alarak seçilmelidir. Aşağıdaki kılavuz, bu seçimin yapılmasında yardımcı olmak üzere verilmiştir.”

Hareketli aktarma parçaları
Hareketli aktarma parçaları (makaralar, kayışlar, kasnaklar, kramer dişliler,dişliler, şaftlar vb.) ile ilgili risklere maruz personelinin korunması amacıyla tasarımlanmış koruyucular;

• Sağlam yapıda olur,
• İlave bir tehlikeye sebep olmayacak özellikte olur,
• Kolayca yerinden çıkarılmayacak veya etkisiz hale getirilemeyecek şekilde olur,
• Tehlike bölgesinden yeterli uzaklıkta bulunur,
• Ekipmanın görülmesi gereken operasyon noktalarına engel olmayacak özellikte olur,
• Sadece işlem yapılan alana erişimi kısıtlar ve bunların çıkarılmasına gerek kalmadan parça takılması, sökülmesi ve bakımı için gerekli işlemlerin yapılması mümkün olur.
• Sabit koruyucular,
  • Sabit koruyucular yerinde güvenli olarak tutturulmalıdır. Sabit koruyucular, sadece alet kullanılarak sökülebilecek sistemler ile sabitlenmelidir. Mümkün olduğu durumlarda, sabitlemeleri olmaksızın koruyucular yerinde kalmamalıdır.
• Hareketli Koruyucular
  • Açık olduğunda, mümkün olduğu kadar makinaya sabit kalmalı
  • Hareketli parçalara erişebildiği sürece bu parçaların hareketini engelleyen ve kapalı kalmadığı her an için durdurma talimatı veren kilitleme tertibatlı olmalıdır.

Sabit Koruyucu

İşlem içinde yer alan hareketli parçalar.

İşlem içinde yer alan hareketli parçalarla (mesela, iş parçalarını işlemesinde kullanılan takımlar, preslerin hareketli parçaları, silindirler, makina ile işlem gören parçalar vb.) ilgili olan risklere karşı tehlikeye maruz kalmış personeli korumak amacıyla tasarımlanmış olan koruma tertibatları veya koruyucular;

• Sağlam yapıda olur,
• İlave bir tehlikeye sebep olmayacak özellikte olur,
• Kolayca yerinden çıkarılmayacak veya etkisiz hale getirilemeyecek şekilde olur,
• Tehlike bölgesinden yeterli uzaklıkta bulunur,
• Ekipmanın görülmesi gereken operasyon noktalarına engel olmayacak özellikte olur,
• Sadece işlem yapılan alana erişimi kısıtlar ve bunların çıkarılmasına gerek kalmadan parça takılması, sökülmesi ve bakımı için gerekli işlemlerin yapılması mümkün olur.
• Sabit koruyucular,
  • Sabit koruyucular yerinde güvenli olarak tutturulmalıdır. Sabit koruyucular, sadece alet kullanılarak sökülebilecek sistemler ile sabitlenmelidir. Mümkün olduğu durumlarda, sabitlemeleri olmaksızın koruyucular yerinde kalmamalıdır.

Sabit Koruyucu

• Sabit koruyucu mümkün değilse;
  • Bu mümkün değilse, hareketli koruyucular veya hassas algılama tertibatı (mesela, metal olmayan tamponlar, algılayıcı keçeler) gibi koruma tertibatları, uzak tutma koruma tertibatlar (mesela, iki el kumanda tertibatı)
  • Hareketli parçalar operatörün çalışma alanı içerisinde iken hareketli parçaların çalışamayacağı,
  • Maruz kalmış personelin çalışmaya başlamış olan hareketli parçalara erişmeyeceği,
  • Parçalarından birinin yokluğunun veya arızasının hareketli parçaların çalışmaya başlamasını veya durdurmasını önleyeceği şekilde tasarımlanmış ve kumanda sistemi içine dahil edilmiş, şekilde olmalıdır.
  • Tehlike bölgesi içerisine giren operatörün bir uzvunun veya tamamını otomatik olarak korumayı amaçlayan,
  • Hareketli parçalar, operatörün çalışma alanı içerisinde iken hareketli parçaların çalışamayacağı;
  • Maruz kalmış personelin çalışmaya başlamış olan hareketli parçalara erişmeyeceği,
  • Parçalarından birinin yokluğunun veya arızasının hareketli parçaların çalışmaya başlamasını önleyecek veya durmasını sağlayacak,
  • Fışkırma/fırlama risklerine karşı uygun bir engelle korumanın sağlanacağı, şekilde tasarımlanmış ve kumanda sistemi içine dâhil edilmiş olmalıdır.

    

  • Hareketli Koruyucu

• Operatörün yakın müdahalesini gerektiren işlem içinde yer alan, işletme esnasında kısmen veya tamamen ulaşılmaz olmayan ve operatörün yakın müdahalesini gerektiren belirli hareketli parçalar teknik olarak mümkün olan durumlarda, Ulaşmayı kısıtlayan ayarlanabilir koruyucular, iş için kısıtlayıcı olan hareketli parçaların bu bölümlerine ulaşmayı kısıtlayan ayarlanabilir koruyucu;
  • İlgili işin tipine göre otomatik olarak veya el ile ayarlanabilmeli;
  • Alet kullanmaksızın kolayca ayarlanabilmeli,
  • Fırlama/fışkırma riski mümkün olduğu nispetle azaltılmalıdır.

Eğitim

Ne kadar iyi ve etkin koruyucu seçilirse seçilsin çalışanlar bu koruyucu veya koruma donanımını nasıl kullanacaklarını bilmiyorlarsa yeterli koruma sağlanmış olmaz. Makineyi kullanacak kişilere koruyucu veya koruma donanımı konusunda eğitim verilmelidir. Bu eğitim özellikler;

• Makineden kaynaklanabilecek tehlikeleri tanıma,
• Koruyucu veya koruma donanımı nasıl korur
• Neden koruyucu veya koruma donanımını kullanmalıyız
• Hangi durumlarda ve kim tarafından koruyucu veya koruma donanımı iptal edilebilir.
• Koruyucu veya koruma donanımı zarar görürse veya bozulursa ne yapılmalı[2]

Kaynaklar:

[1] https://www.osha.gov/SLTC/etools/machineguarding/generalrequirements.html

[2] https://www.osha.gov/SLTC/etools/machineguarding/additional_considerations.html

İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği

Makine Emniyeti Yönetmeliği